DLUGOSC: 365 m. GLEBOKOSC: -42,5 m. WYSOKOSC OTWOROW: 470 m npm. POLOZENIE OTWOROW: Bukowiec, gmina Korzenna, rezerwat przyrody "Diable Skaly".
PODSUMOWANIE: Zwiedzanie w niektorych partiach uciazliwe i trudne, w kilku miejscach lina konieczna. Zaznaczyc nalezy, ze obecnie w korytarzu wejsciowym od otworu l zamontowana jest stala krata, co uniemozliwia przejscie. Natomiast w partiach wstepnych za otworem 2 zamontowana jest krata ruchoma i od tej strony przedostac sie mozna do dalszych partii. Jednak aby opis jaskini byl pelny i jasny, objeto nim tradycyjna trase od l otworu.
OPIS JASKINI: W jaskini generalnie mozna
wyroznic trzy glowne poziomy:
I poziom, gorny - tworza korytarze wejsciowe dwoch otworow
jaskini, wraz z laczacym je ciagiem bocznym.
Pierwszy (stary) otwor wejsciowy (szerokosci 0,7 m) wyprowadza do
niskiego, biegnacego w dol ku SW korytarza, ktory swoim
charakterem rozni sie wyraznie od dalszych, strzelistych partii
jaskini. Tu, 4 m za otworem, dnia 15 pazdziernika 1996 r. zostala
zalozona stala krata. Na pierwszych 10 m korytarz jest
przecietnie wysokosci 0,8 m (z rzadka 1,4 m), szerokosci w dolnej
czesci 0,7 - 0,8 m (tylko raz, 4 m od otworu, za malym prozkiem
rozszerza sie do 1,4 m) zas miejscami przy plaskim, nachylonym
stropie -1,2 m. Sciany proste, przewaznie lite, zas dno nierowne,
pokryte rumoszem i wiekszymi blokami (najokazalsza wanta
przegradzajaca korytarz okolo 8 m za otworem). Te pierwsze,
opisane powyzej partie, doprowadzaja do nieduzej salki z
charakterystycznym koniem skalnym (wysokosci okolo 2 m,
szerokosci 1,2 m) zwanej Sala ZOMO. Na prawo, pod wspomnianym
kominem w dol przez niewielki prozek wydostajemy sie do ciasnego,
zaciskowego przesmyku wprowadzajacego nas w partie wielkiego
zawaliska. W kierunku SW odchodzi boczny korytarz z niewielka
studzienka liczacy okolo 8 m dlugosci, przy przecietnie
szerokosci 0,6 m o przebiegu SW-W, ktorym wydostac sie mozna do
wstepnych partii jaskini przy 2 otworze. Tu zamontowana zostala
ruchoma krata. My jednak przedostajemy sie (czolganie) przez
zawalisko wspomnianym przesmykiem, ktory gwaltownie skreca ku S.
Zrazu jest on szerokosci 0,3 m, a po 2,5 m za okazala wanta
rozszerza sie do 0,4 m. Korytarz (znowu wygodniejszy) ponownie
biegnie na SW. Przegradzaja go teraz dwie brzytwy skalne, ktore
obchodzimy gora, przejsciem z lewej strony (szerokosci 0,5 m). Po
okolo 5 m niewielkie rozszerzenie (szerokosci 1,4 m) zawalone
glazami za ktorym korytarz (szerokosci 0,7 m) biegnie jeszcze w
dol 4 m i doprowadza do ciagu glownego (drugi poziom). Miejsce to
mozna okreslic jako pierwszy istotny zwornik pomiedzy ciagami
jaskini. W odleglosci 1,5 m od tego miejsca w kierunku SW, gdzie
korytarz glowny ciagu jest juz znacznie wyzszy, mozna wspiac sie
okolo 3 m prozkiem do korytarza schodzacego od II otworu.
Korytarz biegnie w gore ku NE, jest szeroki i prostokatny,
pokryty glina. Po okolo 4 m zweza sie znacznie przechodzac w
ciasna studzienke (glebokosci l m) i skreca gwaltownie ku N. Za
studzienka w wyzej polozonej czesci korytarza (z prawej strony)
znajduje sie wylot ciagu bocznego opisanego uprzednio. Po 3 m (od
studzienki) biegnacy w gore korytarz wyprowadza do ciasnego
(szerokosci 0,5 m) drugiego otworu jaskini, ktory prawdopodobnie
w okresie inwentaryzacji K. Kowalskiego (1953) nie byl jeszcze
otwarty.
II poziom, srodkowy - stanowi centralna czesc jaskini i obejmuje
partie od rejonu Studni Dusz po Studnie "S". Jest on
najbardziej rozczlonkowany, tak, ze w nim samym mozna wyroznic
pietra posrednie, co jednak dla spojnosci opisu wydaje sie
zbedne. Od miejsca zwanego Chlodnia, w ktorym zgodnie z
wczesniejszym opisem wspiac sie mozna do korytarza schodzacego od
2 otworu, kierujemy sie ku SW w dol (przez 2 m pionowy prog) do
strzelistego (wysokosci 5 - 6 m, miejscami strop niewidoczny)
choc waskiego korytarza (szerokosci na progu 0,7 m, w dalszych
partiach 0,5 m) o prostych, litych scianach, biegnacego w dol w
linii prostej, przez okolo 9 m, z tym, ze okolo 4 m od progu
wspiac sie mozna do gornych partii, o ktorych pozniej. Wysokosci
korytarza jest teraz zmienna - zmniejsza sie do okolo 2 m, po
czym zwieksza, aby dalej znowu sie zmniejszyc. Bieg korytarza tez
ulega zakloceniu. Na krotkim odcinku skreca on dwukrotnie pod
katem prostym. Za drugim zakretem (okolo 2 m) w prawo (za
niewielkim prozkiem) 2 m obejscie doprowadza do nieduzej
studzienki. My jednak schodzimy stromo w dol od zakretu ku
poludniowi, z prawej strony dochodzi zejscie od wspomnianej
uprzednio, nieduzej studzienki. Jest to juz rejon Studni Dusz
(drugi istotny zwornik pomiedzy ciagami jaskini) i w tym miejscu
mozna zalozyc zjazd, lecz jest to niepraktyczne. Lepiej zejsc
okolo 4 m nizej, gdzie wspomniana studzienka uchodzi do wielkiej
szczeliny i tu korzystajac ze stalego punktu zalozyc stanowisko.
Stad ku SW odchodzi nieduzy korytarz (dlugosci 5,5 m, szerokosci
do 0,6 m. wysokosci zmiennej 0,7 - 2,5 m).
Do rejonu Studni Dusz zejsc mozna inna, okrezna droga, przez
gorne partie. Wydostajemy sie do nich przez ukosny prog
(wysokosci 1,8 m) w miejscu, o ktorym wczesniej wspomniano, tj.
okolo 4 m od progu w Chlodni. Korytarz (szerokosci 0,7 m) biegnie
ku SW zrazu w gore przez 1,5 m prozek, po czym wyrownuje sie. Po
okolo 8 m rozszerza sie do l m. Za duzym glazem korytarz urywa
sie prostokatna rozpadlina (szerokosci 0,7 m; dlugosci 1,2 m)
bedaca w zasadzie otworem studni laczacej sie z nizej polozonymi
partiami obejscia. Dalej za otworem korytarz kontynuuje sie w
kierunku SW, biegnie w dol przez 3 m do skrzyzowania z poprzeczna
szczelina, za ktora (w gore przez prog wysokosci 1,7 m)
kontynuuje sie jeszcze dwoma pieterkami po okolo 4 m dlugosci,
skrecajac w koncowej czesci ku W. Z gornego pietra przez 3,0 m
wysokosci prog mozemy sie wspiac do okolo 7 m dlugosci korytarza.
Jest wysoki do 3,0 m i szeroki do 1,5 m, konczy sie niewielkim
rozszerzeniem, ktorego dno pokrywa guano nietoperzy (Komora z
Guanem). Z niej przez 2, o m wysoki prozek mozemy wejsc do
niskiego, okolo 2 m dlugosci korytarza. Natomiast poprzeczna
szczelina w kierunku W po okolo 2 m konczy sie, a ku E zbiega do
zaznaczonej uprzednio malej studzienki (obejscie do Studni Dusz),
nad ktora laczy sie rowniez ze wspomnianym wczesniej 2 m
obejsciem korytarza dolnego.
Nad opisanymi partiami znajduje sie jeszcze jedno pietro. Dostac
sie tam mozna od Chlodni zapieraczka poprzez 5,5 m prog. Dalej
biegnie ciasna szczelina, ktora stopniowo sie rozszerza. Po 4,5
dochodzimy do studni (glebokosci 3,5 m), a po dalszych 3 m do
nastepnej (glebokosci 2,5 m). Studnie te lacza sie z nizej
polozonymi, a wczesniej opisanymi partiami. Wysokosc korytarza tu
zmienia sie od l m do 3 m w rejonie studni.
Opisane partie - nastromione, rozwiniete pietrowo i koncentrujace
sie w zasadzie bezposrednio na osi duzej pionowej szczeliny -
roznia sie swoim charakterem od drugiej rozwinietej horyzontalnie
czesci poziomu. Od pierwszego zwomika tj. polaczenia korytarza
wejsciowego z ciagiem glownym kierujemy sie na NE (w przeciwnym
kierunku niz uprzednio). Przez 8 m korytarz jest niski,
ograniczony od gory duzymi wantami (miejscami istnieje kontakt z
korytarzem wejsciowym), a w dalszej czesci specyficznym okapem.
Tu tez szerokosci korytarza sie zmniejsza z 0,7 do 0,4 m. Przez
przewezenie schodzimy pod okapem i za nieduzym prozkiem
wydostajemy sie do poziomego korytarza nazwanego przez W.
Walczaka, a za nim K. Kowalskiego Komora Nietoperzowa. Jest to
szczelina szerokosci 0,5 m, wysoka na 2,3 m, o scianach litych i
nachylonych, przechodzacych (w gornej czesci) w pionowe
pekniecie. Korytarz w srodkowej czesci zagradza waski i dlugi na
1,2 m blok. Po 2 m (od bloku) w prawo jest przejscie do dalszych
partii jaskini, zas na wprost 0,9 m prozek z wanta (w gore), za
ktorym korytarz (przecietnie szerokosci na 0,6 m) kontynuuje sie
jeszcze przez 5 m i konczy zawaliskiem.
Wracamy do wspomnianego przejscia, ktore stanowi niewielka
studzienka wyprowadzajaca ku SE do oryginalnego rozdroza
(zawalonego glazami od strony SW) zwanego tez Sala nad Zlebem.
Jest to 3 m dlugosci szczelina przedzielona prozkiem, szerokosci
0,8 m w gornej czesci, a ograniczona ku dolowi
charakterystycznymi (zaglinionymi) gzymsami (szerokosci
przecietnie 0,4 m) biegnacymi wzdluz scian. Od rozdroza odchodza
w przeciwnych kierunkach dwa ciagi. Pierwszy w kierunku SW. Jest
to biegnacy stromo w dol, szerokosci 0,6 m korytarz o litych
scianach i zaglinionym dnie. Po okolo 6 m przegradza go kaskadowy
prog (wysokosci 2,1 m). Pod nim korytarz (szerokosci 0,4 i
wysokosci 6 m) utrzymujac poprzedni kierunek jest bardziej
pologi, o dnie pokrytym glazami. Konczy sie on po 10 m nad
pionowa szczelina do ktorej przedostajemy sie przez dwa otwory,
pomiedzy duzymi blokami. Zjazd zalozyc tu mozna z dwoch stalych
hakow. Miejsce to zwane Sypialnia stanowi trzeci istotny zwornik
pomiedzy ciagami jaskini. Drugi korytarz biegnie w kierunku NE.
Schodzimy do niego 1,8 m progiem. Na odcinku pierwszych 3,5 m
jest rowny i szeroki na 0,7 m, po czym raptownie sie zweza do 0,3
m (zacisk). Nastepne 9 m to partie okazalego zawaliska, z tym, ze
z ciasnego 2,5 m dlugosci przelazu wydostajemy sie do studni (1,9
m glebokosci) popod ktora korytarz najpierw rozszerza sie ponad l
m, po czym stopniowo zweza sie do 0,5 m. Partie te zwane sa
Meandrem. Po przejsciu niewielkiego prozka (l ,4 m) w gore
wydostajemy sie znowu do wysokiego (do okolo 5 m), rownego i
szerokosci 0,5 m korytarza zwanego Sala Balowa. Konczy sie on po
okolo 8 m zawaliskiem. Jednak 2 m przed koncem korytarza, przez
niewielki otwor w dnie przedostac sie mozna do przejscia
biegnacego stromo w dol ku wschodowi, ktore po 2,5 m doprowadza
nad prostokatny (szerokosci 0,5 m, dlugosci okolo 5 m) otwor
studni "S". Trawersujac otwor studni przechodzimy na
drugi jej kraniec, gdzie znajduje sie zaciskowy przelaz.
Przechodzimy go i przez 4 m wysokosci prog wydostajemy sie do
dolnego poziomu jaskini. Nad zaciskiem znajduje sie jeszcze jeden
wygodny przelaz, ktory doprowadza do opisanego dalej, ciasnego
pieterka, polozonego nad dolnym przelazem. Studnia "S"
jest czwartym istotnym zwornikiem pomiedzy ciagami jaskini.
III poziom, dolny -jest jedna wielka szczelina o generalnym
przebiegu NE-EW-SW, ktora ze wszystkich ciagow jaskini w
najwiekszym stopniu zachowala swoj pierwotny charakter.
Z gornymi partiami zasadniczo ma polaczenie przez trzy wspomniane
w opisie zworniki (drugi, trzeci, czwarty), ktore warto pokrotce
scharakteryzowac. Da nam to przy okazji sondazowy (w trzech
roznych punktach) wglad w pionowe rozwiniecie szczeliny. Zwornik
drugi - od Studni Dusz (staly hak) - 14 m zjazd rozlegla,
jednostajnie nachylona pod katem okolo 75° szczelina o litych
scianach. Generalnie mozna przyjac, ze jest ona waska (miejscami
tylko nieznacznie sie rozszerza). Pokonywanie szczeliny czy w
dol, czy w gore dosc uciazliwe - konieczna jest lina (trudnosci
V).
Zwornik trzeci - od Sypialni (2 stale haki) 8 m zjazd ta sama co
uprzednio rozlegla, lecz tu pionowa i przestronna szczelina o
scianach litych - do mostu skalnego utworzonego czesciowo z
duzych zaklinowanych blokow. Na tym odcinku lina konieczna
(trudnosci IV).
Od mostu w dol (5 m) szczelina znacznie sie zweza, mozna zejsc
nia bez liny, zapieraczka (trudnosci II).
Zwornik czwarty - od Sali Balowej 9 m zjazd studnia "S"
(stromo nachylona szczelina). Dla dobrze wspinajacych sie lina
nie jest konieczna, choc zejscie lub wyjscie dosc ryzykowne -
miejscami jest slisko. Latwiejszym wariantem jest
przetrawersowanie studni do zaciskowego przelazu. Za nim
schodzimy latwym, 4,0 m wysokosci progiem na dno dolnego poziomu.
Aby uniknac klopotliwego przejscia przez zacisk, mozemy wejsc do
wygodniejszej szczeliny, znajdujacej sie l m powyzej.
Przedostajemy sie nia do opisanego dalej pieterka, znajdujacego
sie nad dolnym poziomem. Problemem sa tu z kolei glebokie
studzienki, ktore nalezy pokonac zapieraczka, by zejsc do dolnego
poziomu.
Warto zaznaczyc, ze najpraktyczniej dostac sie mozna do dolnej
szczeliny stosujac warianty:
1) zejscie przez zwornik czwarty, wariantem przez zaciskowy
przelaz i trawers studni "S"
2) wejscie przez zwornik drugi (Studnia Dusz), wariantem
omijajacym 14 m glebokosci szczeline.
Dolna szczelina o litych scianach, dnie pokrytym rumoszem,
gdzieniegdzie wiekszymi blokami i zwirowatym materialem nie jest
jednostajna. Przeciwnie, jej konfiguracja jest zmienna,
urozmaicona licznymi progami, co przy szerokosci 0,4 - 0,5 m (w
przewazajacej czesci) czyni jej calkowite przejscie uciazliwym.
Od zjazdu ze Studni Dusz (zwornik drugi) z miejsca zwanego
Kuchnia w kierunku SW szczelina biegnie w gore. Po okolo 6 m
przechodzac progi 5 m (za ktorym znajduja sie duze bloki skalne)
i 2 m dochodzimy do spita. Tu szczelina jest szerokosci na okolo
0,7 m i wysokosci na okolo 8 m. Warto dodac, ze od tego miejsca
mozna wspiac sie w gore i trawersujac w wyzszych partiach
szczeline polkami i gzymsami dostac sie mozna do stalego haka w
Studni Dusz (wspomniany wariant omijajacy 14 m glebokosci
szczeline). Za spitem w dol przez 3 m prog przedostac sie mozna
jeszcze okolo 14 m (w kierunku powrotnym przejscie uciazliwe).
Pod tym korytarzem znajduje sie tez ciasna szczelina dlugosci 8
m.
Od Kuchni w kierunku NE schodzimy w dol szczelina szerokosci
generalnie na 0,4 - 0,5 m i osiagamy najnizszy punkt jaskini
(-42,5 m). Dalej przez 1,5 m prozek w gore. Po okolo 4 m
szczelina skreca ku E i zweza sie do 0,3 m. Wydostajemy sie teraz
popod wspomniany wczesniej most skalny (przy zworniku trzecim)
usytuowany nad dnem szczeliny na wysokosci od 3 do 5 m. Po okolo
8 m szczelina (szerokosci 0,4 m) na tym poziomie sie konczy i
wydaje sie, ze konczy sie definitywnie (slepa sciana). Jednak tak
nie jest, szczelina kontynuuje sie 5 m wyzej na poziomie mostu
skalnego. Utrzymujac poprzedni kierunek z platformy stanowiacej
czesc tego mostu podchodzimy jeszcze 3 m progiem i wydostajemy
sie do Jadalni - miejsca w ktorym znajduje sie puszka z zeszytem
do wpisow. Szczelina ograniczona okazalym glazem poszerza sie tu
do l m, przy wysokosci 3 - 4,5 m. Schodzimy po pochylym dnie, 3 m
dalej szczelina (zwana Korytarzem Gotyckim) znowu sie zweza do
0,5 m. Przez dalsze 6 m biegnie prosto (tylko jeden, niewielki
prozek) jest waska i strzelista (wysokosci 6,5 m) o litych,
rownych scianach, gdzieniegdzie przegrodzona wiekszymi blokami.
Za niewielkim zakretem (utrzymujac uprzedni kierunek) schodzi
nieco w dol, po czym sie wznosi. Dochodzimy do okazalej,
prostokatnej wanty, za ktora przez okolo 5 m szczelina jest rowna
(szerokosci 0,4 - 0,5 m; wysokosci do okolo 8 m). Na dalszych 8 m
(za dwoma blokami) sytuacja uprzednia sie powtarza - schodzimy w
dol, po czym w gore. Szczelina (zawalona okazalymi glazami)
wyraznie skreca ku NE i poszerza sie do 0,8 m. Znajdujemy sie w
rejonie dna studni "S" (zwornik czwarty). Szczelina
zweza sie znowu do 0,5 m. Schodzimy w dol, a nastepnie przez 5 m
podchodzimy stromo w gore. Na tym poziomie po 2 m szczelina
konczy sie waskim peknieciem. Do dalszych partii wspiac sie
trzeba ukosnym 3 m progiem (nad nim znajduje sie 4 m wysokosci
prog, ktorym mozemy sie dostac do zaciskowego przelazu), za
ktorym okolo 4 m przejsciem wydostajemy sie nad kolejny 3,5 prog.
Pod progiem pozioma, prosta szczelina kontynuuje sie jeszcze
przez okolo 7 m. Opisywany ciag jednak sie tu nie konczy. Przez
4,5 m prog (znajdujacy sie w polowie poziomego odcinka) wspiac
sie jeszcze mozna na wyzsze pietro. Szczelina (szerokosci 0,5 m)
o dnie pokrytym zwirowatym materialem biegnie tu jeszcze ku gorze
przez 7 m i za prostokatnym glazem konczy sie zawaliskiem. Nad
tymi partiami znajduje sie jeszcze jedno ciasne pieterko dlugosci
okolo 9 m. Dostac sie do niego mozna (zapieraczka) jednym z
czterech kominow, wysokosci od 3,5 m do 9 m. Jedna ze szczelin od
SW doprowadza do gornych partii Studni "S" (nad
zaciskowym przelazem).
Jaskinia osuwiskowa, powstala w piaskowcach ciezkowickich serii
slaskiej. Dno pokryte rumoszem, gruzem, roznej wielkosci blokami,
w niektorych partiach glina lub zwirowatym materialem.
Jaskinia prawie w calosci sucha. Przewiew wyczuwalny w jaskini na
poziomie gornym i srodkowym. Swiatlo siega od l otworu do Sali
ZOMO oraz do studni za ruchoma krata (od 2 otworu).
Na glazach przyotworowych (l otwor) wystepuja gdzieniegdzie mchy
i porosty. Zaobserwowano liczne pajaki i owady troglokseniczne
(K. Kowalski 1954). Podczas zimowych spisow nietoperzy
sporzadzanych w latach 1991 -1997 (T. Mleczek, B. Szatkowski, W.
Wegiel 1994, T. Mleczek 1996) stwierdzono wystepowanie podkowca
malego (Rhinolopus hipposideros), nocka duzego (Myotis
myotis), nocka Nattera (Myotis nattereri), nocka
Brandta (Myotis brandti), nocka rudego (Myotis
daubentoni) i gacka brunatnego (Plecotus auritus).
Wedlug T. Mleczka z zarejestrowanych 22 stycznia 1997 r. 121
osobnikow. 101 z nich to podkowce male. Jest to najwieksza
kolonia zimowa osobnikow tego gatunku stwierdzona w Polsce.
HISTORIA POZNANIA: Jaskinia znana od bardzo
dawna. Wiaza sie z nia legendy o skarbach i diablach.
Prawdopodobnie byla penetrowana przez poszukiwaczy skarbow (o
czym swiadczyc moga znaki wyryte przy l otworze). Miala tez byc
kryjowka arian. Pierwsza wzmianke o jaskini odnalezc mozna w
"Dzienniku podrozy do Tatrow" z 1853 r. S.
Goszczynskiego. Wzmiankuje o niej rowniez w 1878 r. A. Gruszecki.
W 1923 r. wstepne partie opisuje S. Udziela. Z pozniejszych
wzmianek opracowan nalezy wyroznic zasadniczo dwie pozycje
zawierajace w ujeciu inwentarzowym kompleksowe dane o jaskini:
1) z 1937 r. - opis i plan jaskini oraz fotografia otworu W.
Walczaka - "Wierchy";
2) z 1954 r. K. Kowalskiego - lokalizacja, opis, plan i przekroj
rozwiniety (w skali 1:400) obejmujacy 175 m dlugosci (Jaskinie
Polski tom III).
Na podstawie ustnych informacji wiemy, ze prawdopodobnie w latach
70-tych zostal sporzadzony (przez grupe tarnowska) trzeci plan
jaskini, nieznany autorowi. Wlasnie z tymi pracami moga miec
zwiazek oznaczenia numeryczne widniejace gdzieniegdzie na
scianach jaskini.
W ramach inwentaryzacji jaskin beskidzkich material
dokumentacyjny zebrali w dniach 12-13 lipca 1979 r., 5-7
pazdziernika 1979 r., 18 pazdziernika 1980 r., 21-23 marca 1981
r, 19-20 maja 1982 r., 28-29 maja 1983 r., 5-6 listopada 1983 r.:
do planu jaskini: J. Ganszer, J. Pukowski, G. Klassek, Z. Malarz,
J. Pudelko, M. Beczala, M. Wiewiora, M. Grupka;
do przekroju rozwinietego: J. Ganszer, J. Pukowski, J. Saluk, J.
Pudelko, Z. Malarz ze Speleoklubu Bielsko-Biala.
Pomiary wykonano busola geologiczna Freiberg i tasma parciana.
Dnia 31 pazdziernika 1993 r. T. Mleczek, B. Szatkowski i K. Bigos
ze Speleoklubu Debica uzupelnili materialy dokumentacyjne -
inwentaryzujac nowe partie o dlugosci 30 m. Po tych pomiarach
dlugosc jaskini wzrosla do 350 m. 22 stycznia 1997 r. T. Mleczek,
P. Raczynski i R. Niemiec (Speleoklub Debica) pomierzyli partie o
dlugosci 15 m. Po tych pomiarach dlugosc jaskini wynosi 365 m.
Plan i przekroj rozwiniety opracowal J. Ganszer, uzupelnienia
wprowadzil T. Mleczek.
BIBLIOGRAFIA:
POWROT
WYZEJ: tutaj mozesz wrocic na poprzednia
strone.
POWROT
NA STRONE GLOWNA: tutaj mozesz wrocic na
strone tytulowa.
Ostatnia zmiana 1999.02.09.