Zimowanie nietoperzy w Jaskini Wiercica w latach 1989 - 2006
Tomasz Postawa,
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN,
31-016 Kraków,
ul. Sławkowska 17
tpostawa@gmail.com
Jaskinia Wiercica została odkryta przez poszukiwaczy szpatu, natomiast zbadana i opisana w 1954 roku. W kominach zachowała sie bogata szata naciekowa (m.in. grube pokłady mleka wapiennego), natomiast w części przyotworowej widoczne są ślady działalności szpatowców. Otwór prowadzący do jaskini jest sztuczny, naturalne połączenie z powierzchnią jest obecnie niedostępne (szczelina wypełniona plejstoceńskimi osadami przemieszanymi z bogatą brekcją kostna). Brak szczątków kostnych nietoperzy sugeruje, że funkcję zimowiska dla nietoperzy jaskinia zapewne zaczęła pełnić od czasu przebicia sztucznego otworu. Wejście do jaskini zostało zabezpieczone zamknięciem: początkowo była to jedna pozioma klapa i wiązka lin stalowych (1994), później zamontowano pionową klapę (1995). W 1996 roku wykonano podłużny otwór wraz z kołnierzem chroniącym zamek i jednocześnie ułatwiającym przejście nietoperzom, oraz na stałe otwarto poziomą klapę aby umożliwić swobodny przelot nietoperzy. Regularny monitoring chiropterofauny rozpoczęto od 1989 roku, początkowo w ramach akcji "Dekada Spisu Nietoperzy" koordynowanej przez Centrum Informacji Chiropterologicznej PAN w Krakowie. W okresie od 1989 do lutego 2006 wykonano 19 kontroli, przy czym w sezonie 1994/95 i 1995/96 ze względu na brak dostępu do jaskini badań nie przeprowadzono. Opracowanie to jest zestawieniem dotychczas materiałów publikowanych oraz danych własnych. Pominąłem wcześniejsze wyniki badań: dwie kontrole z lat 70. XX w autorstwa Bronisława W. Wołoszyna, oraz dane pozyskane przez K. Zdzitowieckiego także w latach 70. XX w przy badaniach pasożytów nietoperzy.
Charakterystyka fauny nietoperzy zimujących w Jaskini Wiercica .
W Jaskini Wiercica zimuje do 163 osobników należących do 12 gatunków nietoperzy (zima 2001/2002). Najliczniej zimującymi gatunkami są nocek Natterera ( Myotis nattereri ) (47,1%) i nocek duży ( Myotis myotis ) (40,5%), znacznie mniej liczny jest podkowiec mały ( Rhinolophus hipposideros ) (5,0%) i nocek rudy ( Myotis daubentonii ) (2,9%). Pozostałe gatunki łącznie stanowią 1,8% - gacek brunatny ( Plecotus auritus ), nocek wąsatek/Brandta ( Myotis mystacinus/brandtii ), nocek łydkowłosy ( Myotis dasycneme ), mopek ( Barbastella barbastellus ), nocek Bechsteina ( Myotis bechsteinii ), nocek orzęsiony ( Myotis emarginatus ) i mroczek pozłocisty ( Eptesicus nilssonii ).
Zestawienie zmian liczebności nietoperzy sporządzono dla najliczniej hibernujących w tej jaskini gatunków: nocka Natterera, nocka dużego i podkowca małego ( Fig. 1 ):
- nocek duży ( Myotis myotis ); w okresie 1989 do 1994 zanotowano spadek liczebności, następnie wzrost z maksymalną dotychczas notowaną liczebnością: 71 osobników (zima 2001/2002), po czym od zimy 2002/2003 liczebność ponownie spadła do poziomu 20 okazów;
- nocek Natterera ( Myotis nettereri ): w okresie 1989 do 1994 zanotowano spadek liczebności, następnie wzrost do ponad 70 osobników, po czym od zimy 2002/2003 liczebność ponowny spadek do około 40 okazów;
- podkowiec mały ( Rhinolophus hipposideros ): początkowo zimowały 1-3 okazy tego gatunku, od 1998/1999 liczebność gwałtownie wzrasta: największą liczebność zanotowano ubiegłej zimy: 13 osobników.
Obserwowane trendy liczebności dla nocka dużego i nocka Natterera są podobne - wahania zachodzą w tym samym okresie; natomiast podkowiec mały prezentuje odmienny trend - stały przyrost liczebności.
Na podstawie 15 lat, kiedy w trakcie badań zainstalowano zamknięcie, można spróbować odpowiedzieć na kilka pytań.
Czy zamknięcie Jaskini Wiercica wpłynęło na zmiany liczebności zimujących w niej nietoperzy?
Spadek liczebności dla nocka Natterera i nocka dużego nastąpił przed montażem klapy, natomiast stopniowy wzrost liczebności można datować od zimy 1996/1997 - czyli już po montażu klapy i podkuciu przelotu dla nietoperzy. W innych dużych zimowiskach w okolicy, szczególnie w rezerwacie Sokole Góry, dla analogicznego okresu notowane są znaczne wahania liczebności pomiędzy sezonami, a generalny kierunek zmian jest trudny do ustalenia. W wypadku Jaskini Wiercica instalacja zamknięcia paradoksalnie przyczyniła się do wyeliminowania wpływu człowieka na zimujące nietoperzy: podczas sezonu zimowego ma miejsce tylko jedna wizyta 1 do 3 osób. Inne duże zimowiska odwiedzane są praktycznie co tydzeń przez kilka-kilkanaście grup. Najlepszym przykladem jest Jaskinia Studnisko, gdzie w trakcie zimowych ferii w soboty-niedziele można spotkać do 6 (!) wiszących lin, a grupy dochodzą do kilkunastu osób (!). Stąd też zmiany liczebności nietoperzy w Jaskini Wiercica mogą być uważane za pewien rodzaju wzorzec. Obecność podkowca małego wskazuje, że dostęp do jaskini jest wystarczający. Jest to gatunek, któremu przypisuje się preferencje jaskiń z dużymi otworami jaki miejsc do hibernacji. Jednak hibernacja w takich jaskiniach jak Kryształowa czy Piętrowa Szczelina wskazuje, że wymiar otworu jaskini nie jest decydujący.
Czy klapa zamykająca otwór zaburza aktywny przelot nietoperzy?
Nie wiemy nic o aktywności nietoperzy przed montażem klapy. Na pewno instalacja pionowych litych płyt znacznie ograniczyła swobodny dostęp nietoperzy do środka jaskini. Z drugiej strony obecność nietoperzy w Jaskini Wiernej i Jaskini Brzozowej (szczelne zamknięcia) jednoznacznie wskazują, że nietoperze mogą korzystać z wąskich szczelin aby dostać się do jaskini. W styczniu i lutym 2001 przez okres miesiąca (19.01 - 19.02) działał w Jaskini Wiercica system elektronicznego monitoringu nietoperzy określający liczbę i kierunek przelotów, oraz monitoring temperatury dla cełego okresu zimowego. Liczba przelatujących nietoperzy wahała się od 5 do 15 okazów/dobę i była uzależniona od temperatury na zewnątrz, natomiast temperatura w Sali Za Kolumną była stała i wynosiła 7,2 ° C.
Instalowane zamknięcia (jeśli muszą być instalowane) powinny więc umożliwiać dostęp stałych mieszkańców jaskiń (człowiek jest tylko gościem!). Dla nietoperzy wystarczy szczelina 20-30 cm i wysokości kilku-kilkunastu cm. Innym zwierzętom korzystający z jaskiń jako schronień, taki otwór także wystarcza. Obserwowałem popielice przedostające się przez otwór zostawiony nietoperzom w klapie zamontowanej w Jaskini Maurycego.
Czy klapa zamykająca otwór powoduje, że jest on zasypywany przez liście i w ten sposób jaskinia jest niedostępna dla zwierząt?
Kilkanaście lat moich obserwacji wskazuje na jedną prawidłowość: jeżeli do leja dostaną się gałęzie (czasem naturalnie, ale częściej są wrzucane przez ludzi!) to bez względu na to czy istniała już klapa, czy jeszcze nie, liscie mogą przyblokować, ale nie zamknąć całkowicie światła otworu. Same liście nigdy nie blokowały otworu tym bardziej, że las w okolicy leja jest znacznie przerzedzony wycinką. Także zimą, nawet przy dużej pokrywie śnieżnej wypływ powietrza z jaskini zapobiega szczelnemu zamknięciu otworu.
 |
Fig. 1. Zmiany liczebności nocka dużego (Myotis myotis), nocka Natterera (Myotis nattereri) i podkowca małego (Rhinolophus hipposideros) w Jaskini Wiercica w latach 1989 - 2006 w okresie hibernacji. |
Cytowane prace zawierające szczególowe dane dotyczące nietoperzy zimujących w Jaskini Wiercica:
Postawa T., Węgiel A., Zygmunt J. 1994 . Dekady Spisu Nietoperzy na Wyżynie
Częstochowskiej. W: Zimowe Spisy Nietoperzy 1988-1992, wyniki i ocena skuteczności. Publikacje Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN, Kraków. [red.] B. W. Wołoszyn. 130 - 148.
Postawa T., Zygmunt J. 2000 . Zmiany liczebności nietoperzy ( Chiroptera ) w jaskiniach Wyżyny Częstochowskiej w latach 1975-1999. Studia Chiropterologica 1; 83-114.
Postawa T ., Migration activity of bats during hibernation. [In:] I. Zagorodniuk (ed.). Migration Status of Bats in Ukraine. Novitates Theriologicae 6: 37-40 (in Ukrainian with English abstract).
Osoby zainteresowane pogłębieniem wiedzy o nietoperzach odsyłam do czasopism Nietoperze i Studia Chiropterologica , oraz ostatnio wydanej książki " Nietoperze Polski " Sachanowicza i Ciechanowskiego (niestety dość drogiej).
